अढाइ दशकअघि धादिङ, मकवानपुर र चितवनका पहाडी भूभागबाट प्रकोप, गरिबीलगायतका विविध कारणले लखेटिएका अतिसीमान्तकृत चेपाङ समुदाय अझै लखेटिइ नै रहेका छन् । उनीहरू कहिले बाढी पहिरोबाट लखेटिन्छन्, कहिले राज्यबाट । पछिल्लोपटक चितवन, कुसुमखोलाका चेपाङहरूको घर जले । घर जलाइएपछि माडी नगर कार्यालयअघि खाली खुट्टै आन्दोलन गर्न पुगेका दीपबहादुर चेपाङसहित अन्य दुईजनासँग सहकर्मी विवेक पोखरेलले कुराकानी गरेका छन् :
डरैडरमा बाँचिरहेछौँ : शान्तिकुमारी चेपाङ
मेरो नाम शान्तिकुमारी चेपाङ हो । चितवनकै पहाडी गाउँ सिद्धी भन्ने ठाउँमा २०३१ सालमा जन्मिएँ । १९ वर्षको उमेरमा कोराक भन्ने ठाउँमा रामबहादुर चेपाङसँग मेरो विवाह भयो ।
बिहे गरेको केही सालपछिको एउटा वर्ष धेरै पानी पर्यो । गाउँमा जताततै पहिरो गयो । खोलामा ठूलो बाढी आयो । हेर्दाहेर्दै हाम्रो छाप्रो पहिरोले बगायो । हामी बल्लबल्ल बाच्यौँ । त्यसपछि हामीले त्यो ठाउँमा नबस्ने सोच बनायौँ । सबैजनाले तराईतिर कुसुमखोला भन्ने राम्रो ठाउँ छ उतै जाउँ भन्न थाले । कतिपयले हल्ला सुनाए, कुसुमखोलामा धान फल्छ रे, त्यहाँ चामलको भात खान पाइन्छ रे । त्यसपछि हामी कुसुमखोला झर्ने सोच बनायौँ ।
एकदिन हामी बिहानै उठेर ओरालो लाग्यौँ । हामीलाई कुसुमखोला पुग्नु थियो । ४ वटी छोरी जन्मिसकेका थिए । काखको छोरीसहित हिँड्न नसक्नेलाईं बोक्यौँ ।मलाई याद छ, त्यसवेला हाम्रो साथमा एउटा भात पकाउने डेक्ची, एउटा पानी बोक्ने बाल्टी र ३ वटा थाल थियो । हामी कुसुमखोला आइपुग्यौँ । ठ्याक्कै मिति याद छैन, २०५४- ५५ सालतिर हामी यता आयौँ । बुढाबुढी मिलेर दुःख सुख एउटा छाप्रो बनायौँ ।
हामीले भात खान पाएनौँ, हप्तौँसम्म सिस्नु, वनतरुल र साग मात्रै खाएर बाँच्यौँ, सिस्नु र वनतरुल मात्रै खाँदा त काम नै गर्न सक्दैन थियौँ, जंगलबाट कुचो, खरेटो काटेर बिक्री गरेको पैसाले कहिलेकाहीँ खाना खान्थ्यौँ
खेती सुरु गर्यौँ । तर, जंगल नै जंगल भएकाले तत्काल उब्जनी नै भएन । त्यहाँ उब्जनी हुन तीन वर्ष कुर्नु पर्यो । तीन वर्ष असाध्यै दुःख पायौँ । हामीले भात खान पाएनौँ । हप्तौँसम्म सिस्नु, वनतरुल र साग मात्रै खाएर बाँच्यौँ । सिस्नु र वनतरुल मात्रै खाँदा त काम नै गर्न सक्दैन थियौँ । जंगलबाट कुचो, खरेटो काटेर बिक्री गरेको पैसाले कहिलेकाहीँ खाना खान्थ्यौँ । ३ वर्षपछि मात्रै अन्न उब्जनी हुन थाल्यो । सुरुमा मकै, फापर खेती गर्न थाल्यौँ । चामलको भात खाने भनेर आएको ४-५ वर्षसम्म त चामलको भात कस्तो हुन्छ भनेर स्वाद पनि लिन पाएनौँ । चामलको भात दिनको दुई छाक नै खान पाएको भर्खरै ६-७ वर्ष मात्रै भयो ।
छोराछोरी थपिँदै गएर आठजना पुग्यो । २ छोरा ६ छोरी भयो । जेठा छोरा र जेठी छोरीको विवाह भइसक्यो । श्रीमान् रक्सी खाएर मात्न थाले । रक्सी नखानु न भन्दा मान्दै मान्नु भएन । पेटभरि खान पाउनु छैन, काम धेरै भयो, ज्यान झन्झन् सुक्दै गयो, उहाँको । बिरामी पर्नुभयो । बल्लबल्ल अस्पताल लगेर जचाउँदा श्रीमानलाई टिबी रोग लागेको थाहा भयो । फेरि अस्पताल जाउँ न भन्दा मलाई उल्टै कुट्नुहुन्थ्यो । ‘मरे म मर्छु, अस्पताल जादिनँ’ भन्नुहुन्थ्यो । जति कर गरे पनि उपचार गर्नै मान्नुभएन । घरमै थला परेर लामो समयसम्म बस्नुभयो । सायद उहाँले आफ्नो कारणले परिवारलाई दुःख दिन चाहनु भएन । एकदिन म कतै काममा गएर फर्किँदै थिएँ । घरमा आइपुग्दा देखेँ, उहाँले त आत्महत्या गर्नुभएछ ।
उहाँले आत्महत्या गरेपछि बच्चाको जिम्मेवारी मेरो काँधमा आयो । त्यसपछि मैले नागरिकता बनाएँ । आज उहाँ बित्नुभएको ४ वर्ष भइसक्यो । ४ वर्षकी कान्छी छोरीबाहेक अरू छोराछोरी नगरपालिकाको छात्रावासमा बसेर पढ्दै छन् । एउटी छोरी ८ कक्षा, अर्की छोरी ७ कक्षा र बाँकी नर्सरीमा पढ्छन् । नगरपालिकाले यति गरेर धन्न मैले खर्च गर्नुपरेको छैन ।
अस्पताल जाउँ न भन्दा मलाई उल्टै कुट्नुहुन्थ्यो । ‘मरे म मर्छु, अस्पताल जादिनँ’ भन्नुहुन्थ्यो । सायद उहाँले आफ्नो कारणले परिवारलाई दुःख दिन चाहनुभएन । एकदिन म कतै काममा गएर फर्किँदै थिएँ । घरमा आइपुग्दा देखेँ, उहाँले त आत्महत्या गर्नुभएछ ।
बच्चा धेरै जन्माउने मेरो चाहना थिएन, तर श्रीमान्ले मान्नुभएन । उहाँकै कारण धेरै बच्चा जन्माउनुपर्यो । मैले बच्चा पेटमा नबसोस् भनेर संगिनी सुई पनि लगाउथेँ । तर, सुईले तीन महिना मात्रै काम गर्दोरहेछ । स्वास्थ्य केन्द्र टाढा भएकाले तत्काल अर्को सुई लगाउन पनि सकिएन । त्यसपछि बच्चाहरू जन्मिए । धेरै बच्चाहरू जन्माउँदा म कमजोर हुँदै गएँ । श्रीमान्लाई ‘बच्चा नहुने अप्रेसन गर्नु जानु न’ भन्दा ‘मलाई मार्न खोजेको ?’ भन्दै उल्टै हप्काउनुहुन्थ्यो ।
हाम्रो आफ्नै दुःख त थिए नै । त्यसमाथि निकुञ्ज र जंगली जनावरले पटकपटक दुःख दिइरह्यो । जंगली जनावरको डर, बस्ती खाली गराउन निकुञ्जले दिएको दबाब । यस्तै डरैडरमा हामी बाँचिरह्यौँ । दुःखसुख कुसुमखोलामा नै चल्दै थियो । ०७४ मा बस्ती डुबानमा पर्यो ।
नगरपालिकाले लालपुर्जासहितको जग्गा र घर पनि दिने भन्ने कुरा सुनेर हामी धेरै खुसी भयौँ । हामी माडी नगरपालिकाको राईगाउँ भन्ने ठाउँमा आयौँ । पक्की दुईकोठे घर पनि पायौँ । तर, निकुञ्जले छानो हाल्न दिएन । त्यसपछि हामी त्यहाँ पनि बस्न सकेनौँ । हिजोआज कहिले छोराकोमा, कहिले छोरीकोमा बास बस्दै आएकी छु । खाना पनि पालो लगाएर नै खाने गर्छु ।
एकल महिला भनेर मलाई समूहले बाख्रा दिएको छ । तर, मान्छे बस्ने ठेगान नभएको वेलामा बाख्रा कहाँ राख्ने ? समस्यामा छु । ओत लाग्ने छाप्रो भए हुन्थ्यो । नगरपालिकाले घर त दियो, तर छानो छैन । हामीलाई जहाँ गए पनि निकुञ्जले हटाउने रे भनेको सुन्छु । सोचेकोजस्तो नहुँदो रहेछ । निकै दुःखले बाँचिरहेकी छु ।
...तर सरकारले सुनेन : सोबबहादुर प्रजा
मेरो नाम सोबबहादुर प्रजा हो । २००१ सालमा मकवानपुरमा जन्मिएँ । मेरो तीनपुस्ता नै सुकुमबासी हो । २०११ सालको बाढीले हाम्रो घर बगाएपछि बुबाले हामीलाई चितवनको जुटपानी भन्ने ठाउँमा ल्याउनुभयो । त्यहाँ पनि खोलाको छेउमा बसोवास गरी अरूको खेतमा काम गरेर गुजारा चलायौँ ।
बुबाको त्यहीँ निधन भएपछि हामी दाजुभाइ छुट्टियौँ । भाइ चितवनको पहाडी भेग सिद्धितिर लागे । म कोराकको समिटारतिर लागेँ । त्यहाँ पनि घर खोलाले बगायो । त्यसपछि कुसुमखोलामा खेतैखेत छ, भात खान पाइन्छ भन्ने सुनेपछि ०५३ मा यतै आएँ ।
सरकारसँग हामीले बिजुली मागेनौँ, खानेपानी मागेनौँ, अस्पताल पनि मागेनाैँ, आफैँले बनाको घर नभत्काइदेऊ न मात्रै भन्यौँ । तर, सरकारले सुनेन ।
मेरो ७ जना छोराछोरी छन् । जेठा छोराको ९ वर्षअघि नै मृत्यु भइसक्यो । के रोग लाग्यो केही थाहा भएन । छोराले दशैँमा ऋण गरेर मासु ल्यायो । त्यही मासुको ऋण तिर्न दाउरा चिर्न जंगल गएको थियो । दाउरा चिर्दाचिर्दै छोरा रगत छादेर म¥यो । बुहारी अहिले खाडीमा छिन् । छोरीहरू विवाह गरेर आफ्नो सुर गरिसके । छोराहरू पनि छुट्टिए । अहिले हामी श्रीमान्–श्रीमती छौँ ।
म आफैँ पनि टिबी रोगी हुँ । ९ महिना औषधि खाएपछि रोग त निको भयो, तर गह्रौँ काम गर्न सक्दिनँ । खान नपाएर खेताला जाँदा पनि कसैले काम दिँदैन । गरिबलाई नै पटकपटक दैव लाग्दोरैछ । हामी सुकुमबासीलाई त्यस्तै पीडा हुँदै आएको छ । कुसुमखोलामा पटकपटक प्रशासन आएर हटाउन खोज्छ, जंगली जनावरले घर भत्काइरहन्छ । तर, हामीले त्यो ठाउँ छाड्न सकेका छैनौँ । ०७४ को बाढीले बस्दै आएको घर बगाएपछि सरकारले नयाँ बनाउने आश्वासन दियो ।
तर, नबनाइदिएपछि आफैँले छाप्रो बनाएर राईटोलमा बस्दै आएको छु । सरकारसँग हामीले बिजुली मागेनौँ, खानेपानी मागेनौँ, बाटो मागेनौँ, अस्पताल पनि मागेनाैँ, आफैँले बनाको घर नभत्काइदेऊ न मात्रै भन्यौँ । तर, सरकारले सुनेन । हाम्रो घर कहिले सरकारले भत्काउँछ, कहिले बाढीले भत्काउँछ, कहिले हात्तीले भत्काउँछ । बिरालोले बच्चा सारेजस्तो भएको छ हाम्रो जिन्दगी ।
सधैँ बसोवासकै चिन्ताले सताउँछ : दीपबहादुर चेपाङ
मेरो नाम दीपबहादुर चेपाङ हो । ५१ वर्षको भएँ । शरीरमा बल हुँदासम्म चितवनको कुसुमखोलामा बिताएँ । त्यहाँ आउनुअघि चितवनकै लोथरमा थियो घर । त्यो घर बाढीले बगाएपछि २०५३ सालमा बसाइँ सरेर कुसुमखोलामा आइपुगेँ । डरलाग्दो थियो ठाउँ । काँस नै काँसको झाडी थियो । बाघ–भालुको डर असाध्यै हुन्थ्यो ।
कुसुमखोलावरपर खेती गर्दै बस्न थालेँ । चार सन्तान त्यहीँ हुर्किए । त्यहाँ आएदेखि सधैँ डर र त्रासमै बस्दै आयौँ । जंगली जनावरले मेरो घर पटकपटक भत्काएको छ । भत्किएको घर बनाउन काठ खोज्न जाँदा निकुञ्जका आर्मीहरूले हामीलाई धेरैपटक खेद्यो । लुकीलुकी घर बनाउँदै बस्दै आएँ । निकुञ्जको आर्मीले लेखेटे मात्रै हुन्थ्यो नि, घर पनि भत्काइदिन्छन् । अहिलेसम्म उनीहरूले दुईपटक मेरो घर भत्कायो ।
नेताहरू चुनावमा मात्रै हामीलाई भेट्न आउँछन् । त्यसवेला ‘तपाईंहरूको सुरक्षा हामी गर्छौं भन्छन्,’ तर आफ्नो घर भनेर आजसम्म बस्न पाएका छैनौँ । अहिले पनि निकुञ्जले मेरो घरमा आगो लगाइदियो ।
५७-५८ सालतिर निकुञ्जका कर्मचारीले १२ वटा हात्ती ल्याएर हाम्रो घर भत्काइदियो र आगो लगाइदियो । हामी बल्लबल्ल बाँच्यौँ । अरू धेरै चेपाङहरूको पनि घर हात्ती लगाएर भत्काइदियो । त्यसपछि हामी सात महिनाजति खोलाकिनारमा छाप्रो बनाएर बस्यौँ । त्यसवेला खान निकै धौ–धौ भयो । केही उपाय नलागेपछि बाध्य भएर हामी फेरि कुसुमखोला नै फर्कियौँ ।
कुसुमखोलामा नुनतेल, सिटामोल, जीवनजलसमेत केही पनि पाइँदैन । यस्ता सामान किन्न पनि दुई किलोमिटर टाढा हिँडेर बगई भन्ने ठाउँमा पुग्नुपर्छ । त्यहाँसम्म पुग्न ठाउँठाउँमा खहरेहरू तर्नुपर्छ । अरूले दिएको थोत्रो कपडा ठाउँठाउँमा टालेर लगाउनुपर्ने बाध्यता छ । नेताहरू चुनावमा मात्रै हामीलाई भेट्न आउँछन् । त्यसवेला ‘तपाईंहरूको सुरक्षा हामी गर्छौं भन्छन्,’ तर आफ्नो घर भनेर आजसम्म बस्न पाएका छैनौँ । अहिले पनि निकुञ्जले मेरो घरमा आगो लगाइदियो । अनि म आन्दोलन गर्न आएँ । सधैँ बसोवासकै चिन्ताले सताउँछ ।