लाहुरको कथा

सन् १८१४ देखि सुरु भएको यो सिलसिला दुई शताब्दी बितिसक्दा पनि अझै रोकिएको छैन

सन् १८१४, अक्टोबर २० मा नेपालविरुद्व इस्ट इन्डिया कम्पनीले युद्व घोषणा गर्‍यो । पश्चिमी मोर्चामा युद्ध सुरु भएको करिब एक महिनापछि अमरसिंह थापाले आत्मसमर्पण गरे । त्यसपछि दुवै देशका सेनाध्यक्षले सहमतिपत्रमा हस्ताक्षर गर्‍यो । उक्त पत्रमा लेखियो, ‘काजी रणजोर सिंह थापा र काजी अमरसिंह थापाको रक्षार्थ खटिएका सिपाहीबाहेक अन्य सिपाहीलाई इच्छाअनुसार अंग्रेज सेनामा भर्ती हुने अनुमति दिइन्छ ।’ 

सन् १८१५ अप्रिल २४ का दिन जनरल अक्टोलोनीले मलाउँ किल्ला प्रथम, द्वितीय नर्सरी र सिरमोर बटालियन खडा गरी ४६५० जना भगौडा नेपाली सेनालाई भर्ती गरे । २ डिसेम्बर १८१५ मा नेपाल र इस्ट इन्डिया कम्पनीबीच सुगौली सन्धि भयो । ४ मार्च १८१६ मा इस्ट इन्डिया कम्पनी र नेपालबाट हस्ताक्षर गरी उक्त सन्धिपत्रलाई अनुमोदन गरियो ।

सन् १८५४ को क्रिमियन युद्धताका ब्रिटिस–इन्डिया कम्पनीले गोर्खा भर्ती बढाउने क्रियाकलाप गर्दा जंगबहादुरले आदेश नै जारी गरेका थिए । ‘ब्रिटिस–इन्डियन सेनामा काम गरिरहेका नेपाली सेनाहरूले जागिर छाडेका खण्डमा मात्र नेपाल प्रवेश गर्न पाउनेछन् । र दरबारबाट अनुमति नलिई कोही पनि नुवाकोट र त्रिशुलीभन्दा पर जान पाउनेछैनन् ।’

उनले सन् १८५८ मा फेरि अर्को निर्देशन जारी गरे, ‘जवानहरू खोज्न आउने एजेन्टलाई पहाडभित्र पस्न नदिनु, आवश्यक परेको खण्डमा बल पनि प्रयोग गर्नु । हाम्रो देशमा बस्ने कसैले पनि पूर्वस्वीकृतिविना भर्तीका लागि भारत जानु हुँदैन । यदि कुनै पनि नेपालीले त्यसो गर्छ भने उसको घर र जग्गा–जमिन जफत गरिनेछ ।’

सन् १८७७ मा जंगबहादुरको मृत्युपछि रणोद्दीप सिंहले पनि जंगबहादुरले झैँ गोर्खाभर्तीमा कडाइ गरे । तर, ब्रिटिस साम्राज्यबाट ठूलो दबाब परेपछि स्वेच्छाले भर्ती हुन जान चाहनेलाई सरकारले नरोक्ने निर्णय गर्‍यो र सबै जिल्लाका बडाहाकिमलाई उक्त निर्देशन जारी गरियो । त्यसपछि राणाहरूले गाउँमा हुकुमी उर्दी लगाउँदै तालुकदार, मुखिया, पगरी र सुब्बाहरूमार्फत कटुवाल घोकाउँदै गल्लावालको साथमा भर्ती पठाउन थाले ।

विश्वयुद्धको कहानी
पहिलो विश्वयुद्ध लडेका पुर्खा कोही पनि जीवित छैनन् यो धर्तीमा । दोस्रो विश्वयुद्धमा ओखलढुंगाका इन्द्रबहादुर राईलाई घुँडामा गोली लाग्यो । उनलाई विनाक्षतिपूर्ति र विनापेन्सन नेपाल फर्काइयो । घुँडाको घाउ सुम्सुम्याउँदै उनको लीला समाप्त भयो । लडाईंबाट नफर्किएको आफ्नो श्रीमान् बाबुराजा लिम्बूलाई जीवनको उत्तरार्धसम्म पर्खिरहिन्, पाँचथर आङ्नाकी शान्तिमाया लिम्बूले । श्रीमान् बितेको या बाँचेको कुनै खबर आएन । सिकुवामा बसेर प्रत्येक साँझ श्रीमान् आउँदै छ कि भनी बाटो हेर्दा–हेर्दै केही वर्षअघि उनी पनि यो संसारबाट बिदा भइन् । यस्ता अलिखित कथाहरू अझै पनि गाउँघरतिर भेटिन्छन् । 

‘घिउको डल्ला छेली हान्नु छ, खसीको टाउको चुल्ढुंगो आच्छा लेकिन भर्ती हुन जाऊँ,’ यसरी फुर्किँदै गल्लाको लहैलहैमा भर्ती हुन गएको दिन सम्झिन्थे ‘फस्र्ट टेन जी आरका स्वर्गीय जसमान राई । त्यतिवेला गल्लाले युवाहरूलाई फकाउने तरिका त्यस्तो रहेछ । जापानसँग चार वर्षसम्म बर्माको जंगलमा दोस्रो विश्वयुद्ध लडेका राईले ती दिन सम्झिँदै भनेका थिए, ‘तालिममा बिहान अलि–अलि भात दिन्थ्यो । बेलुका दुई पात रोटी दिन्थ्यो । घरमा दही, महीसँग अघौँजी भात खाने बानी, रोटीले कहाँ पेट भरिन्थो र ?’ उनी तीनपटक घाइते भएका थिए । युद्ध सकियो । उनलाई नेपाल फर्काइयो । 

विसं. ००७ मंसिर २४ गते शनिबार १० बजे । भोजपुर कब्जा गरे नारदमुनि थुलुङको नेतृत्वमा । कब्जा गर्ने टोलीमा जसराज पनि थिए । त्यसपछि ओखलढुंगा पुगी राणालाई हराए । दुई वर्षअघि १०० वर्षको उमेरमा उनको जीवन सकियो । जीवनभर उनले मेडिकल पेन्सन र सर्भिस पेन्सन दुवै पाएनन् । ००७ को योद्धा भनी नेपाल सरकारले पनि उनको पहिचान गर्न सकेन ।

याभ्जाकोट कास्कीका स्वर्गीय भगतबहादुर गुरुङको कथा पनि अनौठो छ । बेलायती सेनामा दुईपटक भर्ती भएका गुरुङलाई थाहै नदिई पल्टनले आठ वर्ष उमेर घटाइदियो । ‘मेरो पक्का उमेर त ९४ वर्ष पुगिसक्यो । लेफ्टिनेन्ट बनाउँदा डकुमेन्टमा आठ वर्ष उमेर घटाइदिएको रहेछ । अहिले ८६ वर्ष मात्र पुग्दो रहेछु । अस्पतालमा उपचार गर्दा अप्ठ्यारो हुन्छ नि । यसको अभिभारा कसले लिने ? मेरो उमेर घटाएर बर्बाद बनायो । एक सय वर्ष पुगेपछि एक सय प्रतिशत पेन्सन दिन्छ भन्ने कुरा सुन्छु । अब घटाएको उमेरले त एक सय वर्ष पुग्न अझै १४ वर्ष बाँकी छ ।’ केही वर्षअघि ९७ वर्षको उमेरमा उनको पनि बेलायतमा चोला उड्यो । 

मलेसिया र ब्रोनियोको कथा 
एक मात्र जीवित भिसी हुन् रामबहादुर लिम्बू । २१ नोभेम्बर १९६२ को दिन उनले भिसी पाउँदाको कथाले भावविभोर बनाउँछ । उनले युद्ध लडेको ठाउँ हो, मलेसियाको गुलुभ टिप्पाई । मलेसियन भाषामा गुलुभ भनेको डाँडा र टिप्पाई भनेको टुप्पा हो । उनले भने, ‘दुस्मनसँग दोहोरो गोली हानाहान गर्दागर्दै गन वान खड्कबहादुर लिम्बूको पेटमा गोली लाग्यो । गन टु बिजुलीप्रसाद लिम्बू फायर गर्दै थिए । उसको गन जाम भयो । जाम क्लियर गर्दै थिए उनी । त्यही वेला उनको टाउकोमा गोली लाग्यो । थरररर कामेर ऊ त्यहीँ मरिगो । गन वानको घाउमा फिल्ड ड्रेसिङ बाँधिदिनुपर्‍यो भनेर छाम्दा त आन्द्रा–भुँडी निस्किएको रहेछ ।’ रामबहादुरले सम्झिए, ‘खड्कबहादुरले पानी माग्यो । टुम्लेटबाट पानी निकालेर दिन आँटेका वेला मेरो ज्ञान आयो, गोली लागेकोलाई पानी दिनु हुँदैन । मैले पानी दिइनँ । गुरुजी मलाई गोली हानेर मारिदेऊ म बाँच्दिनँ भन्दै थिए खड्कबहादुर । केही भन्न सकिनँ । गन टुलाई तान्दै–तान्दै अलिक तल झारेँ । अनि गन वान भएको ठाउँमा पुग्दा त बिचरा मरिगएछ ।’ भिसी विजेता रामबहादुरले आँखाभरि आँसु बनाएर भने, ‘के गर्नु र मन नमीठो माथि झन् नमीठो भयो नि हाउ । बिचराले पानी पिउने इच्छा हुँदाहुँदै मरिगयो ।’

तनहुँ फिरफिरे, लामा गाउँका दिलबहादुर गुरुङलाई गल्लाले तीन रुपैयाँमा बैना गरेको थियो । परिवार र गाउँलेले भर्ती जान दिँदैनथ्यो उसवेला । गल्लाहरूले लुकेर छाती नाप्थ्यो । ६ जिआरका दिलबहादुर पुनको घत लाग्दो कथा छ । उनलाई ट्रेनिङमा तरुनीको यादले साहै्र सताउँथ्यो । उनले सुनाए, ‘सिरी नामकी मगरनी केटी हदै राम्री थिइन्, हिरोनी जस्ती । ट्रेनिङमा उनको याद धेरै आउने । अहिले नै उनलाई भेट्न जाऊँजस्तो लाग्ने । तर, भेट्ने कसरी ? म सात समुद्रपारि । सम्झियो, बस्यो ।’

हवाईकाण्ड
खोटाङका शिवधन राईले हवाईकाण्डबारे बेलीविस्तार लगाए । फक्ल्यान्डको लडाइँ सकेपछि बेलायतबाट उनी कार्यरत रेजिमेन्टलाई हङकङ लगियो । त्यहाँ गोर्खालीमाथि अपमान भएपछि झगडा भयो । अन्तिममा सबै पल्टनलाई रित्तै नेपाल फर्काइयो । शिवधनले भने, ‘ गोराले आफूलाई मालिक र गोर्खालीलाई नोकरजस्तो व्यवहार गर्‍यो । नेपाली जंगलमा बस्छन्, राम्रो खान पाउँदैनन् भनेपछि हामीले सहन सकेनौँ ।’ फक्ल्यान्डको टापुबाट बाँचेर आएका उनी सहित १११ जना गोर्खालीलाई खाली हात नेपाल फर्काइयो । 

कथा नयाँ पुस्ताको 
कुशल लिम्बू अफगानिस्तानमा घाइते भए । उनले भने, ‘कलरसार्जन्ट कृष्ण दुरा, विशाल राई, एकजना ब्रिटिस स्नाइपर र म टैंकको पछाडि थियौँ । एक्कासी ठूलो आवाज आयो । कृष्ण दुरा ठाउँको ठाउँ ढले । टैंक कमान्डरले एउटा खुट्टा गुमाइन् । विशाल राई सामान्य घाइते भए । मेरा दुवै खुट्टामा गम्भीर चोट लाग्यो । त्यसवेलाको पीडा म कसरी भन्न सकुँ ।’ उनले दुवै खुट्टा अफगानिस्तानमै गुमाए । 

‘मान्छेको जीवन एक सेकेन्ड मात्रैको हो ।’ अफगानिस्तानको युद्धमा घाइते भएका हरिबहादुर बुढा मगरको भनाइ हो यो । अक्टोबर १७ तारिखका दिन । दिउँसोको समय थियो । हरिबहादुरसहित उनको फौजी दस्ता मरुभूमिको बाटो पार गर्दै गस्तीमा जाँदै थिए । उनी सम्झिन्छन्, ‘स–साना रूख थिए । पप्पी फूल ढकमक्क फुलिरहेको थिए । हामी हिँडिरहेका थियौँ । मेरो नजिकै एक्कासी ठूलो आवाजले विस्फोट भयो । बालुवा उछिट्टिएर आकाश ढाक्यो । मेरो कान टिनिन्न भयो । म भुइँमा लडेछु । खुट्टा चलाउन खोजेँ तर सकिनँ । देब्रे खुट्टा छियाछिया भएछ । एकछिनपछि थाहा पाएँ, मेरो दाहिने खुट्टा पनि मेरो शरीरबाट छुट्टिसकेछ ।’ हरिबहादुरका साथीले रगत रोक्न दुईवटै तिघ्रामा टर्निकुइटले बाँधिदिए । उनी भन्छन्, त्यो घटना म शब्दमा व्याख्या गर्न सक्दिनँ । मैले दुवै खुट्टा गुमाएँ । त्यो घटनाले मेरो जीवन सधैँका लागि बदलिदियो ।’ सन् १८१४ देखि सुरु भएको यो सिलसिला दुई शताब्दी बितिसक्दा पनि अझै रोकिएको छैन ।