एक्लोपनलाई जनस्वास्थ्य समस्याको रूपमा अंकित गर्दै विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)ले हालै एक प्राविधिक सल्लाहकार समिति गठन गरेको छ र यसलाई कम गर्न तथा पीडितलाई मार्गदर्शन गर्न विज्ञहरूको खोजी गरिरहेको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघीय स्वास्थ्यसम्बन्धी उक्त निकायले सामाजिक अलगाव र एक्लोपन (जसले सामाजिक सम्बन्धमा हुने कमीलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ)ले सबै उमेर समूहका मानिसहरूलाई असर गर्ने, मृत्यु, शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्य (आत्महत्या जोखिमसहित) समस्या ल्याउने जनाएको छ । 

उदाहरणका लागि सामाजिक अलगाव र एक्लोपन मृत्युको २५ देखि ३३ प्रतिशतसम्म कारण मानिएको छ र यो बढ्दो क्रममा छ । यो अहिले व्यापक रूपमा मृत्युको कारक मानिएका छन्, जुन मोटोपन, शारीरिक गतिविधिको अभाव, धूमपान, अन्य प्रकारका पदार्थको दुरुपयोग र स्वास्थ्य सेवामा कमजोर पहुँचजस्तै महत्वपूर्ण छन् ।

एक कठोर मनोवैज्ञानिक वाक्यमा एक्लोपनलाई ‘सामाजिक सम्बन्धका लागि आफ्नो इच्छा र यसको वास्तविक अनुभवबीचको खाडल महसुस गर्दा उत्पन्न हुने दुःख वा असुविधाको अवस्था’ भनेर परिभाषित गरिएको छ । एक्लोपनको सामान्य लक्षणमा एक्लै धेरै समय बिताउनु, आफूलाई भौतिक चिजहरूले घेर्नु र तिनीहरूसँग संलग्न हुनु, सामाजिक सञ्जालमा धेरै समय बिताउनु, नकारात्मक भावना र अनुभवलाई त्याग्न नसक्नु, सधैँ थकित महसुस हुनु, वजन बढ्नु आदि हुन् ।

मानिसहरू कंक्रिटको गुफामा लगभग गुमनाम जीवन बिताइरहेका छन् । खुसी बिस्तारै भौतिक उपलब्धिको भावनासँग जोडिन थाल्यो । राम्रो तलब र भत्ताका लागि बढेको कार्यभारले मानिसले सामाजिक गतिविधि र गतिशीलताका लागि समय दिन सकेन ।

एक्लोपन समस्या एक्लै बस्ने मानिसहरूमा मात्र सीमित छैन । भिडभाडको परिवेशमा र सुखी परिवारमाझ पनि मानिसहरूले गहिरो र व्यापक एक्लोपन महसुस गर्न सक्छन् । एक्लोपनले समृद्धि र दीर्घकालीन शारीरिक स्वास्थ्यमा गम्भीर खतरा निम्त्याउने अनुसन्धानले देखाएका छन् ।

‘सामाजिक अलगाव र एक्लोपन बढ्दो रूपमा महत्वपूर्ण सार्वजनिक स्वास्थ्य समस्याको रूपमा परिचित छन् । एक बलियो सामाजिक सम्बन्धले स्वास्थ्यको रक्षा गर्छ भने सामाजिक सम्बन्धको कमीले हृदय रोग, मोटोपना, र डिप्रेसनको जोखिम बढाउँछ । भारतको अहमदाबादका चिकित्सक डा. दीपक चौधरी भन्छन्, ‘एक्लै वा सामाजिक रूपमा एक्लो भएका मानिसहरूले धेरै कम व्यायाम गर्छन्, अधिक मदिरा पिउँछन्, धूमपान गर्छन् र प्रायः राम्रोसँग सुत्दैनन् ।’

यसकारण बढ्दै छ एक्लोपन
धेरै फाइदासहितको सहरीकरणले पनि सामाजिक अन्तक्रियाको कमी ल्यायो । मानिसहरू राम्रो रोजगारीका अवसर, सुधारिएको जीवनशैली, सेवा–सुविधाको उपलब्धता, सार्वजनिक पूर्वाधार र यातायात प्रणालीका लागि गाउँबाट सहर र महानगरमा बसाइँ सरे । तर, यस प्रक्रियामा मानिसहरूले आफ्नो सामाजिक र पारिवारिक पहिचान र नयाँ वातावरणमा सम्बन्ध गुमाएका छन्, कंक्रिटको गुफामा लगभग गुमनाम जीवन बिताइरहेका छन् । खुसी बिस्तारै भौतिक उपलब्धिको भावनासँग जोडिन थाल्यो । राम्रो तलब र भत्ताका लागि बढेको कार्यभारले मानिसले सामाजिक गतिविधि र गतिशिलताका लागि समय दिन सकेन ।

भारतमा भिडभाडयुक्त सहरमा हामी एक्लोपनलाई चिन्न वा यससँग सम्बन्धित मानसिक स्वास्थ्य समस्या स्वीकार गर्न असफल हुन्छौँ । हाउजिङ सोसाइटी र कोलोनीमा बस्ने संयुक्त परिवारले आफ्ना छिमेकीलाई चिन्दैनन् । लामो काम र नियमित आवतजावत हुने महानगरहरूमा मानिसहरू सप्ताहन्त र बिदामा घरभित्रै बस्न रुचाउँछन् जसले उनीहरूमा भिडमा एक्लो रहने (लन्ली इन क्राउड) सिन्ड्रोम संकेत गर्छ । परिवारका काम गर्ने सदस्यहरूलाई वृद्ध आमाबाबु र हुर्केका बच्चाहरूसँग कुराकानी गर्न समय छैन ।

सामाजिकीकरण गर्न चाहनेहरूलाई पारिस्थितिक प्रणालीका मानिसहरूले उनीहरूको प्रवासी स्थिति, विश्वासको समस्या वा भाषा अवरोधका कारण धेरै अवस्थामा स्वीकार गर्दैनन् । लगभग नगण्य वा सार्वजनिक ठाउँ नभएको सहरी पिँजडाजस्तो अपार्टमेन्टमा बन्द, एकान्तले वृद्धहरूको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यलाई असर गरिरहेको छ भने युवा पुस्ताले अत्यधिक सामाजिक सञ्जाल प्रयोग र कम मानव अन्तक्रियाको माध्यमबाट आफूलाई अलग गर्दै छ । भारी सामाजिक मिडियाले अलगाव वा विच्छेद निम्त्याउने तथा प्रतिकूल स्वास्थ्य परिणाम र डिप्रेसनसहित मृत्युदर बढाउने विभिन्न अध्ययन–अनुसन्धानले औँल्याएका छन् ।

एक्लोपन समस्या एक्लै बस्ने मानिसमा मात्र सीमित छैन । भिडभाडको परिवेशमा र सुखी परिवारमाझ पनि मानिसले गहिरो र व्यापक एक्लोपन महसुस गर्न सक्छन् । एक्लोपनले समृद्धि र दीर्घकालीन शारीरिक स्वास्थ्यमा गम्भीर खतरा निम्त्याउने अनुसन्धानले देखाएका छन् ।

‘जब मानिस सामाजिक रूपमा एक्लिन्छन्, तिनीहरूले नियमित शारीरिक गतिविधि, सन्तुलित आहार, र समयमै चिकित्सा हेरचाह खोज्नेजस्ता स्वस्थ व्यवहारमा संलग्न हुने सम्भावना कम हुन सक्छ । यसले थप स्वास्थ्य समस्या र उच्च मृत्यु जोखिम बढाउन सक्छ । सामाजिक सहयोगको अनुपस्थितिले बिरामी वा संकटको समयमा भावनात्मक र व्यावहारिक सहयोगको अभाव हुन सक्छ, जसले व्यक्तिहरूलाई स्वास्थ्य चुनौतीको सामना गर्न र त्यसबाट निको हुन अझ चुनौतीपूर्ण बनाउँछ,’ दिल्लीस्थित क्लिनिकल मनोवैज्ञानिक डा. प्रेरणा कोहली भन्छिन् ।

चिकित्सकहरूले एक्लोपन कम गर्ने उपायबारे सुझाव दिइरहेका छन् । स्वसहायता समूह र सामाजिक स्वयंसेवकले एकांकीपनको नराम्रो प्रभावलाई कम गर्न जागरुकता र प्लाटफर्म सिर्जना गर्ने प्रयास गरिरहेका छन् । यो बारम्बार महसुस गरिएको छ कि पीडितहरूले कलंकको डरले सहयोग माग्न हिचकिचाउँछन् । भारत एकांकीपन न्युनीकरणका लागि प्राविधिक र सामाजिक हस्तक्षेप प्रदान गर्न अग्रणी हुन सक्छ । यसका लागि विद्यालय र कलेजले पाठ्यक्रमको एक भागको रूपमा परियोजना प्रस्तुत गर्न सक्छन् । विद्यालय तथा कलेजले एकान्तमा परेका व्यक्तिहरूको तथ्यांक संकलन गर्ने र उनीहरूलाई दैनिक फोन कल गर्ने, जन्मदिन मनाइदिने र उनीहरूलाई जीवनको सान्दर्भिक महसुस गराउनेजस्ता सरल कदम चालेर सामाजिक सेवामार्फत समुदायलाई मद्दत गर्न सक्छन् ।

‘सामाजिक सम्बन्ध बनाउन र मजबुत पार्न सक्रिय रूपमा लगानी गर्नुहोस् जसअन्तर्गत साथी र परिवारसँग बस्ने, क्लब वा सामाजिक समूहमा सामेल हुने र नयाँ मानिसलाई भेट्ने प्रयास पर्छन् । बढ्दो डिजिटल संसारमा प्रविधिले सम्बन्ध सहज बनाउन सक्छ । सामाजिक सञ्जाल, भिडियो प्रयोग गर्नुहोस् । विशेष गरी, भौगोलिक रूपमा टाढा भएका प्रियजनसँग सम्पर्कमा रहन टेलिफोन तथा सन्देश पठाउनुहोस्,’ डा. कोहली सल्लाह दिन्छिन् ।

‘त्यस्तै, सामुदायिक गतिविधिमा भाग लिनुहोस् जसमा सामुदायिक कार्यक्रम, स्वयंसेवा, वा स्थानीय संस्थामा संलग्नता समावेश छ । यसले तपाईंलाई आफ्नो रुचि र मूल्य साटासाट गर्न नयाँ मानिसलाई भेट्न मद्दत गर्न सक्छ । यदि एक्लोपनले तपाईंको समृद्धिलाई महत्वपूर्ण रूपमा असर गरिरहेको छ भने मार्गदर्शन र समर्थनका लागि मानसिक स्वास्थ्यकर्मीसँग परामर्श गर्ने विचार गर्नुहोस् । तिनीहरूले अन्तर्निहित मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न र सामना गर्ने रणनीति प्रदान गर्न मद्दत गर्न सक्छन्,’ उनी अगाडि सुझाउँछिन् ।

नीति–निर्माताहरूले एक्लोपनलाई समस्याको रूपमा स्वीकार गर्दै पर्यावरणमा यसको समाधान खोजिरहेका छन् । महिला, बालबालिका र वृद्धवृद्धाहरू भेट्न र सामाजिकताका लागि हाम्रा सहर–बजारहरू सुरक्षित र राम्रोसँग उज्यालो भएका सार्वजनिकस्थल बन्नु आवश्यक छ । ‘सक्रिय रहनु र अर्थपूर्ण, उत्पादक गतिविधिमा संलग्न अन्य व्यक्तिहरूसँग जोडिनु महत्वपूर्ण छ । जसका कारण उनीहरूले अरूसँग रमाइलो गर्छन्, भावना साटासाट गर्छन् र लामो समयसम्म बाँच्ने झुकाव राख्छन् । व्यायाम गर्ने प्रयास गर्नुहोस्, स्वस्थकर खाने, पर्याप्त सुत्ने र आफूलाई मनपर्ने गतिविधि पछ्याउने प्रयास गर्नुहोस् । तनाव व्यवस्थापन गर्न र सकेसम्म मानसिक र शारीरिक रूपमा स्वस्थ रहन मद्दत गर्नुहोस्’ डा. चौधरी भन्छन् ।

एक्लोपनको महामारीको बढ्दो विश्वव्यापी अनुपातले वास्तवमा मानिस एक सामाजिक प्राणी हो भन्ने अरस्तुको भनाइलाई पुष्टि गर्छ । संसारमा आर्थिक समृद्धि, प्राविधिक विकास र भौतिक प्रगतिका कारण खर्चयोग्य आम्दानीमा भएको वृद्धिले मानवीय सम्बन्ध पनि नष्ट हुँदै गएको छ । समस्या र समाधानका बारेमा पनि हामी सचेत छौँ । हरेकले आफ्नो एक्लोपनको अवस्थाबाट बाहिर आउने कार्य गर्नुपर्छ ।

(मिश्र वरिष्ठ भारतीय पत्रकार हुन् । ‘एनडिटिभी’मा प्रसारित यो लेखलाई सुभाष शर्माले अनुवाद गरेका हुन् ।)