'म जे कुरा सुन्छु त्यसलाई केवल २० प्रतिशत सम्झन्छु । जब देख्छु ४० प्रतिशत सम्झन्छु । जब अभ्यासमा लाग्छु ८० प्रतिशत सफल हुन्छु ।’ यो प्रसिद्ध वाणी चिनियाँ दार्शनिक कन्फुसियस (ईसापूर्व ५५० देखि ४८०) को हो । शिक्षाप्रतिको उनको यो सोच नै वर्तमान चीनको प्रगतिको प्रमुख कारण हो । शिक्षा अभ्यास गर्न योग्य हुनुपर्छ । शिक्षा उत्पादनसँग प्रत्यक्ष जोडिएको हुनुपर्छ । त्यसैले आज विश्वको आर्थिक उत्पादनको महत्वपूर्ण हिस्सा चीनले लिएको छ । चीन विश्वको धनीराष्ट्र बनेको छ । 

 

कन्फुसियसले मुख्य रूपमा नैतिकता, मानवता, र समाजमा उचित आचरणको महत्वलाई जोड दिएका थिए । उनको विचारधारालाई नै कन्फुसियानिज्म भनिन्छ । यो दर्शनले चीन र पूर्वी एसियाका अन्य भागहरूमा सांस्कृतिक, नैतिक र राजनीतिक जीवनमा ठूलो प्रभाव पारेको छ । उनले शिक्षामा विचार अथवा विचारसहितको शिक्षा जीवन्त हुन्छ भनेका छन् । त्यसैले आज चीनमा समाजवाद र आर्थिक उदारवादसँगसँगै समृद्धिको यात्रामा अगाडि बढेका छन् । 

 

को हुन् कन्फुसियस ?

 

कन्फुसियसको जन्म ईसापूर्व ५५१ मा चीनको लु राज्यमा भएको थियो, जुन आधुनिक सान्दोङ जसलाई चिनियाँ भाषामा सान्तोङ भनिन्छ उक्त प्रान्तमा पर्दछ । उनको वास्तविक नाम कोङ फुजी थियो, जसको अर्थ हो मास्टर कोङ । कन्फुसियसको जन्म एक साधारण परिवारमा भएको थियो । उनका पिता कोङ ही लु राज्यका सैनिक थिए र कन्फुसियस बालक हुँदै पिता बितेका थिए । उनकी आमा यान झेंग्जाईले कन्फुसियसलाई एक्लै पालेकी थिइन् । बुद्धले भनेझैँ, जीवन दुःखपूर्ण नै हुन्छ । अर्थात् जीवनमा दुःख छ, दुःखको कारण छ र निवारण तथा मार्ग पनि छ । यसले सकारात्मक सोच र आत्मविश्वासको महत्वलाई जोड दिन्छ । मानिसले कठिन परिस्थितिमा पनि सकारात्मक सोच राख्नुपर्छ । आजको चीन त्यो सकारात्मक सोचको परिणाम हो । 

 

कन्फुसियसले आफ्नो जीवनभर शिक्षकको रूपमा काम गरे । उनले नैतिकता, सदाचार, पारिवारिक मूल्य, र समाजमा अनुशासनको महत्वबारे शिक्षा दिए । उनी भन्थे, ‘जब तपाईंलाई गन्तव्य थाहा छैन, तब तपाईं हरेक बाटोमा अलमलिनुहुन्छ । हरेक जीवनको लक्ष्य हुन्छ । लक्ष्य छैन भने जीवन पनि छैन ।’ उनका विचारधारा मुख्यतया नैतिकता, सामाजिक सदाचार, र पारिवारिक निष्ठामा आधारित थिए । उनका प्रमुख शिक्षामा मानवता, अनुशासन, न्याय, र ज्ञान समावेश थिए । यी सिद्धान्तहरू कन्फुसियसको शिक्षाका आधार थिए र पछि कन्फुसियानिज्मको रूपमा चिनिए । यिनै मार्गदर्शन र आर्थिक विकासको लक्ष्य लिएर अगाडि बढेको चीन आज विश्वको एक शक्तिशाली राष्ट्र बनेको छ ।

 

प्रमुख सिद्धान्तहरू

 

सिद्धान्तले मार्गदर्शन गर्छ । कन्फुसियानिज्म चीनको ऐतिहासिक सांस्कृतिक मार्गनिर्देशन हो । कन्फुसियस धर्म, जसलाई कन्फुसियानिज्म भनिन्छ, प्राचीन चीनबाट उत्पत्ति भएको एक दार्शनिक, नैतिक, र धार्मिक प्रणाली हो । विश्वभर ६ देखि ७ करोड मानिसले कन्फुसियसका शिक्षालाई नैतिक मार्गदर्शनको रूपमा अनुसरण गर्छन् । चीन, कोरिया, जापान, र भियतनामजस्ता पूर्वी एसियाली देशहरूमा कन्फुसियानिज्मले सांस्कृतिक र नैतिक आधार प्रदान गरेको छ, र यी देशहरूका धेरै मानिस आफ्नो दैनिक जीवनमा कन्फुसियसका सिद्धान्तलाई पालन गर्छन् ।

 

रिन : मानवता, दया र परोपकार

 

रिन कन्फुसियसको शिक्षाको केन्द्रमा रहेको छ । यसले व्यक्ति अन्य मानिसप्रति दयालु, सहानुभूति, र परोपकारी हुनुपर्छ भन्ने विचारलाई प्रोत्साहित गर्दछ । रिनलाई कन्फुसियसले नैतिकताको सर्वोच्चस्तरको रूपमा मान्थे । कन्फुसियसका अनुसार, अनुष्ठान र परम्परा समाजमा अनुशासन र एकताका प्रतीक हुन् । उनले परम्परागत अनुष्ठानको पालना गर्न जोड पनि दिएका थिए, जसले समाजमा सांस्कृतिक एकतालाई कायम राख्न मद्दत गर्‍यो । अनुष्ठानको पालना गर्दै, चिनियाँ समाजमा एकता र समानताको भावना बढाउन कन्फुसियसका शिक्षाले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् ।

 

ली : अनुष्ठान, सामाजिक शिष्टाचार, र आचरण

 

लीले सही व्यवहार, सामाजिक शिष्टाचार, र अनुष्ठानको अभ्यासलाई सूचित गर्छ । ली भनेको अनुशासन हो । अनुशासनविना सफलता सम्भव छैन । कन्फुसियसको विश्वास थियो कि लीको पालना गरेर समाजमा शान्ति र व्यवस्था कायम गर्न सकिन्छ । यसले परिवार र समाजमा सबैले आफ्नो भूमिका अनुशासन र सम्मानका साथ पालना गर्न प्रोत्साहित गर्दछ । अनुशासनको परिणामले आज चीनको प्रगति भएको हो । ‘अन्य व्यक्तिसँग राम्रो व्यवहार गर्नु भनेको आफ्नो कल्याणको लागि हो ।’ यो नै चीन सफल हुनुको प्रमुख कारण हो । कन्फुसियसले पारस्परिक सम्बन्ध र सद्भावलाई प्रमुख जोड दिएका थिए । उनले भनेका थिए,‘अरूसँग राम्रो व्यवहार गर्दा अन्ततः हामी आफैँलाई फाइदा हुन्छ ।’ 

 

सियाओ : पारिवारिक निष्ठा वा पितृभक्ति

 

सियाओले परिवारका सदस्यहरूबिचको प्रेम, सम्मान, र निष्ठालाई जोड दिन्छ । कन्फुसियसका अनुसार सच्चा नैतिकता पारिवारिक सम्बन्धमा निष्ठा र कर्तव्यबाट सुरु हुन्छ, जुन समाजमा व्याप्त हुनुपर्छ । कन्फुसियस पारिवारिक निष्ठालाई समाजको आधार मान्थे । उनका अनुसार, पारिवारिक सम्बन्धमा सम्मान र कर्तव्यको भावना समाजमा अनुशासन र स्थायित्व कायम गर्न महत्वपूर्ण छ । यसले समाजमा पारिवारिक मूल्यको महत्वलाई जोड दियो, जसले चिनियाँ समाजमा एकताको भावना सिर्जना गर्‍यो । कन्फुसियसको विचार छ,‘आफ्ना सबै काममा इमानदार हुनु भनेको सबभन्दा ठूलो सद्गुण हो ।’ उनले इमानदारीलाई नैतिकताको आधार मानेका थिए । कुनै पनि काममा इमानदार भएर काम गर्ने व्यक्तिले नै असली सद्गुण प्राप्त गर्छ ।

 

यी : न्याय र नैतिकता

 

यी नैतिकताको आधारमा सही निर्णय लिनु र राम्रो काम गर्नु हो । यसले सही र गलतका बिच भेद गर्न र व्यक्तिगत लाभभन्दा नैतिक मूल्यलाई उच्च राख्न सिकाउँछ । कन्फुसियसका शिक्षाले व्यक्तिगत र सामाजिक नैतिकताको महत्वलाई प्रोत्साहित गरे । उनले समाजमा मानिसबिच आपसी सम्मान, सदाचार, र सहयोगलाई प्राथमिकता दिए । यसले समाजमा सकारात्मक सम्बन्धलाई प्रोत्साहन गर्‍यो र सामाजिक एकतालाई बलियो बनायो । उनको भनाइ थियो, ‘महान् मानिसको चिन्ता आफूलाई खोज्नमा हुन्छ, सानो मानिसको चिन्ता अरूलाई खोज्नमा हुन्छ ।’

 

कन्फुसियसले मानिसहरूलाई आत्मसुधार र आत्मअनुशासनमा केन्द्रित रहन प्रोत्साहित गरे, सानो मन भएका व्यक्तिहरू भने अरूको गल्ती खोज्नमा व्यस्त हुन्छन् । त्यसैले अरूको कमजोरीको होइन, आफ्नो सुधारको स्थान खोज्नुपर्छ ।

 

झी : ज्ञान

 

कन्फुसियसले ज्ञानलाई नैतिकताको अभिन्न अंग मानेका छन् । व्यक्तिले आफ्नो ज्ञान बढाउँदै जाने र आफैँलाई सुधार्दै जानुपर्नेमा उनी विश्वास गर्थे । उनले भनेका थिए, ‘ज्ञान नै नैतिकताको अभ्यास गर्ने आधार हो ।’ कन्फुसियसले शिक्षा र आत्मसुधारलाई व्यक्ति र समाजको उन्नतिका लागि महत्वपूर्ण मान्थे । उनका अनुसार, शिक्षाले मानिसहरूलाई ज्ञान र नैतिकता प्रदान गर्छ, जसले उनीहरूलाई समाजमा सकारात्मक योगदान दिन सक्षम बनाउँछ । यसले चिनियाँ समाजमा शिक्षा र आत्मसुधारको महत्वलाई प्रोत्साहित गर्‍यो, जसले सामाजिक एकता र प्रगतिका लागि मार्गप्रशस्त गर्‍यो । 

 

चुङ र सु– विश्वासयोग्यता र आपसी विचार

 

चुङ विश्वासयोग्यता र निष्ठा हो, जसले साथी र सहकर्मीहरूप्रति इमानदार र निष्ठावान् रहन सुझाव दिन्छ । सु ‘सुनको नियम’ जस्तो छ, जसले भन्छ कि ‘अन्यलाई तपाईंले आफूलाई गरिएजस्तो व्यवहार गर्नुहोस् ।’ प्रेम विश्वास र सुविचार नै सफलताको आधार हो । अन्य व्यक्तिसँग राम्रो व्यवहार गर्नु भनेको आफ्नो कल्याणका लागि हो । कन्फुसियसले पारस्परिक सम्बन्ध र सद्भावलाई जोड दिए । उनले भनेका थिए कि अरूसँग राम्रो व्यवहार गर्दा अन्ततः हामी आफैँलाई फाइदा हुन्छ । आज त्यो फाइदा सम्पूर्ण चिनियाँले पाएका छन् ।

 

वर्तमान सन्दर्भ 

 

वर्तमान सन्दर्भमा, कन्फुसियसका शिक्षाहरूले अझै पनि चिनियाँ समाजमा अत्यन्तै महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन् । कन्फुसियसका विचार चिनियाँ सरकारको नीतिहरूमा, शिक्षा प्रणालीमा र समाजमा व्यापक रूपमा लागू भइरहेका छन् । चिनियाँ सरकारले कन्फुसियसका शिक्षाहरूलाई ‘सोसलिस्ट कोर भ्यालुज’को रूपमा पनि अपनाएको छ, जसमा सदाचार, न्याय, लोकतन्त्र, र एकताजस्ता मूल्य समावेश छन् । यसले समाजमा नैतिकता र सामाजिक सद्भावको महत्वलाई प्रोत्साहित गर्दछ । चिनियाँ समाजवाद र आर्थिक उदारवादबिच वैज्ञानिक सम्बन्ध स्थापित गरेको छ ।

 

कन्फुसियसका विचारलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरिएको छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई नैतिकता, पारिवारिक मूल्य र सामाजिक अनुशासनको महत्व सिकाउँछ । यसले नयाँ पुस्तालाई कन्फुसियसका शिक्षाहरूको महत्व बुझ्न मद्दत पुर्‍याउँछ र समाजमा एकताको भावना बढाउँछ । नेपालमा शिव, जनक, बुद्ध, सीताजस्ता महान् आदर्श पढाइन छाडियो, तर चीनले आफ्नो गौरवमय इतिहास सुरक्षित राखेको छ । यसले चिनियाँ समाजमा परम्परागत मूल्यको पालनालाई प्रोत्साहन दिने गरेको र सामाजिक स्थायित्वलाई कायम राख्न मद्दत पुग्ने गरेको छ । 

 

कन्फुसियसका विचार र शिक्षालाई उनका अनुयायीहरूले संकलन गरेर ‘एनालक्ट्स’ नामक पुस्तकमा राखेका छन् । कन्फुसियसको जीवन र शिक्षाले चिनियाँ समाजमा एकता, सद्भाव, र नैतिकताको महत्वलाई प्रोत्साहित गरेका छन् । उनका विचारधाराले पारिवारिक निष्ठा, सामाजिक अनुशासन, न्याय, र शिक्षामार्फत समाजमा स्थायित्व र एकतालाई बलियो बनाएको छ । वर्तमान सन्दर्भमा पनि कन्फुसियसका शिक्षाले चिनियाँ समाजमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन्, जसले नैतिकता, सामाजिक सद्भाव, र सांस्कृतिक एकतालाई प्रोत्साहित गर्दछ । कन्फुसियस, निःसन्देह, चिनियाँ एकताको प्रतीकको रूपमा मानिन्छन् । उनका शिक्षाहरूले सदियौँदेखि समाजलाई मार्गदर्शन गरिरहेका छन् ।