रामपरीक्षणको जीवनमा दुईवटा यू टर्न छन् । अभाव, भेदभाव र अपमानको नारकीय अवस्थाबाट मुक्तिको खोजीमा जनयुद्धमा सामेली एउटा अवस्था, र आफ्नो भाग्यको निर्माण आफैँ गर्ने क्रान्तिपथबाट भगवान् भरोसे भक्तिपथमा अवतरण अर्को अवस्था । यो डबल यू टर्नको प्रक्रियामा उनका नाम तीनवटा भए । दलित रामपरीक्षण, क्रान्तियोद्धा कमरेड पहाड र भगवान्भक्त बाबा रामपरीक्षण । अवस्था र नामहरूको यो नाटकीय परिवर्तन अर्थपूर्ण छ । रामपरीक्षणको उकाली-ओरालीयुक्त जीवनयात्रा वास्तवमा माओवादी विद्रोहको उत्थान र पतन देखिने ऐना हो ।
क्रान्तिशास्त्रका पोथाहरू छिचालेर सामान्य जनक्रान्तिमा लाग्दैनन् । शोषित र उत्पीडित हुँदैमा कोही स्वतः क्रान्तिमा लाग्दैन । व्यक्तिक्रान्तिमा लाग्ने अवस्था र कारण अनेक हुन्छन् । कोही क्रान्तिका रुमानी नाराले आपूmतिर खिचेर, कोही साथीसंगीको पछि लागेर, कोही कसैबाट बहकिएर, कोही कुनै इखबाट प्रेरित भएर र कोही क्रान्तिमा लागेको आशंकामा क्रान्तिविरोधी सत्ताद्वारा पीडित भएर क्रान्तिमा लाग्छन् । रामपरीक्षण क्रान्तिमा लाग्न उसको चरम शोषित र उत्पीडित अवस्था भौतिक कारण बन्यो र सत्ताको निर्मम लखेटाई तत्कालको निहुँ बन्यो । उनको पहिलो यू टर्नको कार्य, कारण र परिणति तर्कसंगत छ । त्यो स्पष्ट देखिन्छ, बुझिन्छ र त्यसको मूर्त व्याख्या गर्न सकिन्छ । दोस्रो यू टर्नका कारक कारुणिक र जटिल छन् । यो जटिलता अबोधगम्य भने किमार्थ होइन ।
रामपरीक्षण उर्फ कमरेड पहाड ‘देश र जनताका लागि लड्ने सपना’बाट प्रेरित भई नित्य ज्यान हत्केलामा राखेर लडे । उनी आमा, पत्नी र छोराछोरीलाई गरिबी, छुवाछूत र हेलाँहोचोबाट मुक्त गर्ने हेतुले लडे । उनी छापामारको कमान्डरसमेत भई उन्नत राइफल भिरेर लडे । मधेसवासी रामपरीक्षण कमरेड पहाडको औतारमा जब लड्दै थिए, उनले ‘न कसैको विभेद भोग्नु प-यो, न कुनै सामन्तको खटन मान्नुप-यो । वर्षभरि कमाएर न कसैलाई अन्न दिनुप-यो, न धोबीको बेटा भन्दै अपमान गर्ने शब्द सुन्नुप-यो ।’ क्रान्तिले उनको त्यो उन्मुक्त अवस्थालाई विस्तार गरी समस्त दलित–शोषितलाई मुक्त गर्ला भन्ने उनको आशा थियो । त्यो आशालाई साकार पार्न उनी ज्यान दिन तयार थिए । तर, उनका लागि म ताक्छु मूढो, बन्चरो ताक्छ मेरो घुँडो भइदियो ।
आखिर भयो के ?
रामपरीक्षण साहसको भावनात्मक छाती नापिएर माओवादी जनयुद्धमा सामेल हुन योग्य ठहरिएका थिए । कैदतुल्य क्यान्टोन्मेटमा युएनले योग्यता ठहर गर्न फित्ताले उनको भौतिक छाती नाप्यो । त्यो अपमानपूर्ण आघातले कमरेड पहाड आहत भए । सेना समायोजनको नाममा ‘शत्रु सेना’को कमान्डमा जान उनको क्रान्तिकारी मन मानेन । तसर्थ, उसले स्वेच्छिक अवकाश रोजेर पाँच लाख रुपैयाँ ज्याला थापे । पहिले उनी यादवका हातबाट शारीरिक श्रमको ज्याला थाप्थे, अहिले युएनका हातबाट क्रान्तिकर्मको ज्याला थापे । कमरेड पहाडको मानसमा यो विवशतायुक्त ज्याला दोस्रो आघात हुन गयो ।
‘माथिको आज्ञा’ भनेर उनीसँग एक लाख रुपैयाँ धुत्न खोजियो, उनले त्यो लुब्ध आज्ञाको अवज्ञा गरे । पाँच लाख रुपैयाँ थापेर जब कमरेड पहाड घर गए, कतै केही परिवर्तन नभएको क्रुर यथार्थ उनका लागि भयानक आघात बन्यो । उनको ‘जीवन पुनः मुसिको भव’ भयो । अनि फेरि उही यादवको जमिन जोत्नु, भिखारीका रूपमा आफ्नो श्रमको नाम मात्रको ज्याला हात थाप्नु, मन्दिर, स्कुल, इनार, हाटबजार सर्वत्र उही छोइछिटो, उही हेलाँहोचो, उही हुर्मत आदि । विचित्र भयो । त्यत्रो उपद्रो क्रान्ति भयो, तर जीवनको अभाव, विभेद र अपमानमा रत्तिभर हेरफेर भएन । क्रान्ति कमरेड पहाडको जीवनमा दिवा स्वप्नतुल्य भयो र यो अर्को आघातले उनी झनै मर्माहत भए ।
त्यसपछि के भयो ? कमरेड पहाड भन्छन्, ‘नेताहरूले लक्ष्य भुल्दै गएपछि मेरो कुुरा सुन्नै छाडे । नेताहरूले रेलको लिक छाडेपछि मजस्ता मान्छे फेरि किनारामै धकेलियौँ ।’ क्रान्तिको लक्ष्यलाई सम्झौताको वेदीमा विसर्जन गर्दा हात लागेको फल भोग्न नेताहरू सत्तामा उक्लिए, टाठाबाटा कार्यकर्ताले भिक्षार्थीका रूपमा नेताका पाइला पछ्याए । कमरेड पहाडजस्ता सीधासादा लडाकु तल धूलामा छाडिए, उपेक्षित भए र बिर्सिइए । कमरेड पहाडको क्रान्तिप्रतिको मोह भंग भयो । तत्पश्चात् चरम निराश, हतास र निरुपाय यी कमरेड क्रान्तिले केही गरेन, ‘भगवान्ले पक्कै केही गर्छ’ भन्ने आसमा भक्तिमार्गतर्फ लागे ।
कमरेड पहाडको यो भाग्यवादी यू टर्न माओवादी जनयुद्धको पतनको निर्मम उद्घोष हो । उद्घोष भन्छ– माओवादी जनयुद्धको पतनको अन्तर्यमा यसको छिपछिपे वैचारिक तथा सांस्कृतिक आधार निहित छ । र यो पतनको अन्तर्यमा नेतृत्वद्वारा केवल आफ्नो निहित स्वार्थको व्यवस्थापन र समर्पित तथा इमानदार कार्यकर्ताको व्यवस्थापनको घोर उपेक्षा निहित छ । रामपरीक्षण उर्फ कमरेड पहाड उर्फ भक्त बाबा त एकजना पत्रकारका दृष्टिमा परेका केवल एक पात्र हुन् । यस्ता दृष्टिमा नपरेका यस्ता पात्रहरू कति छन् कति !